संत बागेदवांच्या जीवनातील प्रसंग
इंद्रायणी काठी, देवाची आळंदी
लागली समाधी, ज्ञानेशाची
असा रसाळ आणि सुंदर अभंग लिहिणारा नामदेव म्हणजे वारकरी सांप्रदायाच्या बागेतील एक सुंदर, सुवासिक फुल मुळातच देवाकडे कल असणाच्या नाम्याला ज्ञानेश्वर, सोपान, मुक्ता, निवृत्ती, चोखोबा अशा महान संतांचा सहवास घडला आणि हिन्याला पैलू पडावेत तसे नामदेवाच्या जीवनात सुंदर रेखीव, चमकदार पैलू पडले. परमेश्वराची नात नीरामय भक्ती करण्यासाठी माणसाचे मन मुळातच कोमल आणि भावनाप्रधान असावे लागते. उत्कृष्ठ भक्तांमध्ये ज्याची गणना केली जाते. अशा नामदेवाचं मन कोमल, मृदू, भावनाप्रधान नसतं तर…!
त्यांच्या लहानपणी घडलेला एक छोटासा प्रसंग नामदेवाच्या मनातील कोमलतेची ऋणतेची साक्ष पटवतो. भुके जलेला नामदेव भाकरी घेऊन खायला बसला होता. बसता, बसता त्याची कुठेतरी तंद्री लागली आणि टपून बसलेल्या एका कुत्र्याने चटकन ती भाकरी पळवली. नामदेव बघतो तर भाकरी गायब आणि ती तोंडात घेऊन कुत्रा पळतोय, क्षणभरात नामदेवाच्या लक्षात आले ‘अरे विचारा नुसता भाकरी घेऊन गेला. तूप तसंच राहील!’ आता कोरडी भाकरी तो कसा खाणार? या विचाराने राहीलेलं तूप घेऊन नामदेव कुत्र्याच्या पाठीमागे पळू लागला अरे हे तूप घे! कोरडी भाकरी खाऊ नको तूप घे!
मुक्या प्राण्याच्या भुकेचा आणि खाण्याचा एवढा विचार करणाऱ्या नामदेवाच्या कोमल मनाला विदूरायाची भक्ती भावली नाही तरच नवल! नाम्याच्या या कोमल मनाला विठू माऊलीचे प्रेम आणि भक्ती यांनी भारून टाकले आणि त्या साजिन्या सुंदर विठाईला नामाचा भोळा भाव आणि मनाची मृदूता यांनी जिंकून घेतलं.
“देव भावाचा भुकेला
देव भक्तीचा तहानेला ‘हेच खरा
नामदेव जातीचा शिपी. कलाकुसरीत कपडे शिवायचे सोडून या नाम्याने आपल्या वाणीच्या कलाकुसरीनं अभंग सजवले आणि मनाच्या कलाकुसरीने विठूरायाला जिंकले. नामदेवाच्या जीवनातील हा प्रसंग म्हणजे नामदेवाने विठ्ठला जिंकल्याचीच साक्ष आहे.
आपल्या साध्या-सोप्या अभंगांनी आणि गोड, रसाळ वाणींनी नामदेवांनी सान्या विठ्ठलभक्तांचे मन जिंकून घेतले होते. नामदेवाच्या कीर्तनाला अलोट गर्दी लोटत असे.
“ताच कीर्तनाचे रंगी “
असे म्हणत बेभान नाचणारा आणि भक्तीचा महिमा गाणारा नामदेव म्हणजे पांडुरंगाचे साक्षात रूप. आपलेच हे रूप पाहायला तो पंढरीनाथही कीतर्ननाला यायचा. नामदेवाच्या कीर्तनानं असं अवघ्या भक्तगणांना वेडं केलेलं पाहून काही जणांच्या पोटात दुखू लागलं आणि त्यांनी नामदेवाविरुद्ध आघाडी उघडली. धर्मशास्त्रांचा आधार घेऊन त्यांनी सांगितले नामदेव अत्यंज आहे त्याला देवळत येता येणार नाही. त्याला देवळात कीर्तन करता येणार नाही. झालं ! त्या वेळच्या धर्ममार्तडांना समोर कोण बोलणार? नामदेवांनी देवळासमोर कीर्तन करायला सुरुवात केली. तिर्थसुद्धा अलोट गर्दी जमू लागली. धर्ममार्तंडांच्या डोळ्यात पुन्हा ही गर्दी सलू लागली त्यांनी पुन्हा नामदेवाला हुकूम केला तुला देवळासमोरही कीर्तन करता येणार नाही, कोमल मनाच्या नामदेवाला भयंकर दुःख झाले. पण करतो काय बापडा. देवळासमोर पांडुरंगाच्या मूर्ती समोर कीर्तन करताना निदान ते सुंदर रूप नजरेस पडत होते. पण आता देवळापाठीमागे कीर्तन ? ठीक आहे, जशी पांडुरंगाची मजी! नामदेवाने देवळाच्या पाठीमागच्या आवारात कीर्तन सुरू केले आणि नामदेवाचा आर्तस्वर विठूरायाचा धावा करू लागला
चक्रवाक पक्षी वियोगे वाहती
झाले मज प्रती जैसे आता
वत्सन देखता गाई हंबरती
जाहले मजप्रती तैसे आता
विठूरायाच्या नामघोषाने भरलेली वाणी देवळापाठीमागे घुमू लागली आणि पंढरीनाथाला राहवेना. माझा नामदेव कुठे गेला? समोर दिसत नाही तो? त्याने कानोसा घेतला. अरे नामदेव पाठीमागे आहे! आणि काय सांगावा चमत्कार? संपूर्ण देऊळ फिरले. संपूर्ण देऊळ आणि पुन्हा एकदा ते पंढरीनाथाचे साजिरे ते साजिरे गोजिरे रूप नामदेवाला सामोरे झाले. इथे भक्ताच्या भक्तीसाठी देव फिरला. काय हा भक्तीचा महिमा ? नामदेवाच्या अमोल भक्तीची आणि विठ्ठलाच्या अमाप प्रीतीची साक्ष देत आहे.
देवही फिरला, देऊळही फिरले
भक्तीचा हा महिमा नवलची घडले
भोळ्या भक्ताने नाम्याने पांडुरंगा जिंकले
भक्तांसाठी देवाने देऊळ फिरवले
देवाला जेऊ घातले
देवावर घरच्या माणसाप्रमाणे रागवतो
पतितपावन नाम ऐकोनी आलो मी द्वारा
पतितपावन न होसी जातो मी माघारा
विसोबा खेचराकडून ज्ञानोपदेश घेऊन
पूर्ण विठ्ठलमय ब्रह्मज्ञान.