आयुध निर्माण दिन | Ordnance Factories Day

आयुध निर्माण दिन | Ordnance Factories Day In Marathi

Ordnance Factories Day ऑर्डनन्स फॅक्टरी डे दरवर्षी 18 मार्च रोजी संपूर्ण भारतात साजरा केला जातो. 18 मार्च 1802 रोजी कोसीपूर, कोलकाता येथे असलेल्या भारतातील सर्वात जुन्या आयुध निर्माणी कारखान्याचे उत्पादन सुरू झाले. ऑर्डनन्स फॅक्टरी, फील्ड गन फॅक्टरी, स्मॉल आर्म्स फॅक्टरी, ऑर्डनन्स पॅराशूट फॅक्टरी आणि ऑर्डनन्स इक्विपमेंट फॅक्टरी हा दिवस आयुध कारखान्यांमध्ये मोठ्या थाटामाटात साजरा करतात ज्यात विविध आयोजित कार्यक्रमांमध्ये सर्व श्रेणीतील कर्मचारी सहभागी होतात. हा दिवस भारतभरातील प्रदर्शनांमध्ये बंदुका, दारूगोळा, रायफल, तोफखाना इत्यादींच्या प्रदर्शनाचे स्मरण करतो. प्रदर्शने सहसा सर्वांसाठी खुली असतात. समारंभाची सुरुवात परेडने होते. याशिवाय अनेक गिर्यारोहण मोहिमांची छायाचित्रेही प्रदर्शनात ठेवण्यात आली आहेत.

आयुध निर्माण दिन 2019 विशेष Ordnance Factories Day Fact 2019

देशभरात पसरलेल्या आयुध कारखान्यांमध्ये विविध प्रकारची शस्त्रे आणि युद्धसामुग्री बनवली जाते. आयुध निर्माणीमुळेच भारत दिवसेंदिवस मजबूत होत आहे, संरक्षण क्षेत्रात स्वदेशीच्या संकल्पाला चालना देत आहे. देशाच्या संरक्षण आणि विकासातील त्यांचे योगदान लक्षात घेऊन, 18 मार्च हा दिवस भारत सरकार ऑर्डनन्स फॅक्टरी डे म्हणून साजरा करते.

दरवर्षीप्रमाणे यंदाही आयुध निर्माणी दिन देशभरात मोठ्या उत्साहात साजरा करण्यात आला. यादरम्यान देशभरात विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात आले होते. याअंतर्गत सोमवार, १८ मार्च रोजी आयुध निर्माणी इटारसी येथे आयुध निर्माणी दिन साजरा करण्यात आला. यादरम्यान, तेथे एक प्रदर्शनही आयोजित करण्यात आले होते, जिथे शस्त्रास्त्र उत्पादनांचे प्रदर्शन लावण्यात आले होते.

त्याचप्रमाणे देशातील विविध आयुध कारखान्यांमध्ये या विशेष दिवशी प्रदर्शने आणि इतर कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात आले होते. या प्रदर्शनांमध्ये धनुष तोफ, इन्सास रायफल, आयुध कारखान्यांनी बनवलेली वाहने, ग्रेनेड, दारूगोळा अशी विविध लष्करी उपकरणे ठेवण्यात आली होती.

आयुध निर्माण दिनाचा इतिहास Ordnance Factories Day History

भारत सरकारने दरवर्षी १८ मार्च रोजी आयुध निर्माणी दिन साजरा करण्याची घोषणा केली होती हे सर्वपरिचित आहे. ऑर्डनन्स फॅक्टरी बोर्ड हे देशाचे “संरक्षणाचे चौथे शस्त्र” म्हणून ओळखले जाते. उरलेली तीन शस्त्रे नौदल, हवाई दल आणि लष्कर. त्यांच्यापैकी प्रत्येकाचा स्वतःचा सणाचा दिवस असतो. ऑर्डनन्स फॅक्टरी हे संरक्षणाचे चौथे हत्यार असल्याने त्यासाठी खास दिवस ऑर्डनन्स फॅक्टरी डे म्हणून पाळण्याची गरज सरकारला वाटली. 1801 मध्ये कोसीपूर, कोलकाता येथे देशात स्थापित गन आणि शेल फॅक्टरी म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या ऑर्डनन्स फॅक्टरीच्या 200 व्या वर्धापन दिनानिमित्त हा दिवस प्रथम घोषित करण्यात आला.

भारतीय आयुध निर्माणीचा इतिहास थेट भारतातील ब्रिटिश राजवटीशी जोडलेला आहे. ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतातील राजकीय सामर्थ्य वाढवण्यासाठी आणि आर्थिक हितसंबंधांचे संरक्षण करण्यासाठी लष्करी हार्डवेअर हा एक महत्त्वाचा घटक मानला. सन १७७५ मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीने फोर्ट विल्यम, कलकत्ता येथे ऑर्डनन्स सर्कलच्या पायाभरणीची प्रशंसा केली. हे भारतीय लष्कराच्या अध्यादेशाच्या अधिकृत प्रारंभाचे प्रतिनिधित्व करते. आयुध निर्माणींचे उद्दिष्ट संरक्षण उत्पादन क्षेत्रात आत्मनिर्भरता निर्माण करणे आणि सामान्य लोकांमध्ये दारूगोळा आणि शस्त्रास्त्रांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे हे आहे.

आयुध निर्माणी दिन का साजरा केला जातो?

ऑर्डनन्स मॅन्युफॅक्चरिंग डे हा दिवस भारताच्या सशस्त्र दलांसाठी उच्च दर्जाची उत्पादने आणि कर्मचार्‍यांसाठी उत्तम जीवनमान सुनिश्चित करून आयुध मंडळाच्या समर्पणाची पुष्टी करण्यासाठी स्मरण म्हणून साजरा केला जातो. यानिमित्ताने आयुध निर्माणीतील कर्मचाऱ्यांचे त्यांच्या उत्कृष्ट कार्यासाठी स्मरण केले जाते. इतर राष्ट्रीय पुरस्कारांच्या प्रमाणात, मंडळाने आयुध श्री/देवी, आयुध भूषण, आयुध रत्न यांसारखे पुरस्कार सुरू केले आहेत.

आयुध निर्माण दिनी करावयाचे उपक्रम

ऑर्डनन्स फॅक्टरी डे हा भारतातील पहिल्या ऑर्डनन्स फॅक्टरीच्या सुरुवातीची आठवण म्हणून साजरा केला जातो. देशातील सर्व आयुध कारखान्यांमध्ये हा दिवस मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. या उत्सवाची सुरुवात प्रत्येक कारखान्यात महाव्यवस्थापकांच्या हस्ते ध्वज लावून करण्यात येते आणि आयुध निर्माणीतील सर्व कर्मचारी आणि अधिकारी आपल्या देशाची सेवा करण्याची शपथ घेतात. अधिकारी त्यांच्या संबंधित कारखान्यांच्या कर्मचार्‍यांचा त्यांच्या कॉर्पोरेशनने ठरवून दिलेल्या उद्दिष्टानुसार त्यांच्या कारखान्यांच्या सुधारणेसाठी त्यांच्या सेवा समर्पित केल्याबद्दल त्यांचा सन्मान करतात.

देशातील सर्व आयुध कारखान्यांमध्ये उत्पादकता, गुणवत्ता आणि इतर विषयांवर परिषदा आणि परिसंवाद यांसारखे कार्यक्रम आयोजित करून हा कार्यक्रम साजरा केला जातो. हा दिवस कर्मचाऱ्यांमध्ये एकता आणि बंधुभावाची भावना वाढवतो. आपण एका मोठ्या कुटुंबाचे सदस्य आहोत असे त्यांना मनापासून वाटते. देशातील विविध दुर्गम भागात असलेले आयुध निर्माण करणारे कारखाने देखील कल्याणकारी उपक्रम आयोजित करतात. ते त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना शालेय शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि घरे देतात. आयुध निर्माणीतील कामगारांच्या कुटुंबातील व कारखान्यांच्या वसाहतींमध्ये पर्यावरण संवर्धनासाठी महिला कल्याण संघाचे मोठे योगदान आहे.

विविध कारखान्यांच्या भविष्यातील आधुनिकीकरण योजना सामायिक करणे देखील आवश्यक आहे जेणेकरुन कर्मचारी नियुक्त मिशन पूर्ण करण्यासाठी सोबत काम करू शकतील. ऑर्डनन्स फॅक्टरीची उत्पादने प्रदर्शित केली जातात ज्यात विविध प्रकारचे पिस्तूल, लेझर मशीन गन, शॉटगन आणि इतर शस्त्रे यांचा समावेश आहे आणि मल्टीमीडिया सादरीकरण सर्व कर्मचाऱ्यांसाठी खुले आहे. या प्रदर्शनांना साधारणपणे संबंधित कारखान्यांचे कर्मचारी, कामगार, अधिकारी आणि अनेक संघटना, युनियन आणि फेडरेशनचे प्रतिनिधी उपस्थित असतात.

ऑर्डनन्स फॅक्टरी बोर्ड Ordnance Factories Day

आयुध निर्माणी मंडळाने 1775 साली कोलकाता येथील आयुधा भवन येथे मुख्यालयासह पाया घातला. ही भारत सरकारद्वारे चालवली जाणारी सर्वात जुनी औद्योगिक संस्था आहे आणि सरकारद्वारे चालवली जाणारी जगातील सर्वात मोठी उत्पादन संस्था आहे. हे संरक्षण उपकरणांच्या जगातील शीर्ष 50 उत्पादकांपैकी एक आहे. बोर्ड जमीन, समुद्र आणि हवाई प्रणालीच्या क्षेत्रातील उत्पादनांच्या विस्तृत श्रेणीची चाचणी, उत्पादन, संशोधन, विकास, लॉजिस्टिक आणि विपणनामध्ये गुंतलेले आहे.

आयुध निर्माणी मंडळामध्ये भारतभर पसरलेल्या ४१ आयुध निर्माणी, ४ प्रादेशिक सुरक्षा नियंत्रक, ३ प्रादेशिक विपणन केंद्रे आणि ९ प्रशिक्षण संस्थांचा समावेश आहे. हे “सशस्त्र दलांचे बल” आणि “संरक्षणाचे चौथे शस्त्र” मानले जाते. बोर्डाचे व्यवस्थापन संरक्षण मंत्रालयाकडून केले जाते. भारतीय आयुध निर्माणी त्यांची उत्पादने भारताच्या तीनही सशस्त्र दलांना, भारतीय हवाई दल, भारतीय लष्कर आणि भारतीय नौदलाला पुरवतात. शस्त्रांचे भाग, पॅराशूट, रसायने आणि स्फोटके, शस्त्रे आणि दारूगोळा, कपडे आणि चामड्याच्या वस्तू जगातील सुमारे 30 देशांमध्ये निर्यात केल्या जातात.

भारतीय आयुध निर्माणी सेवा (IOFS)

भारतीय आयुध निर्माणी सेवा ही भारत सरकारची नागरी सेवा आहे. IOFS चे अधिकारी राजपत्रित संरक्षण – संरक्षण मंत्रालयाचे दुय्यम नागरी अधिकारी आहेत. ते भारतीय आयुध निर्माणी कारखान्यांच्या व्यवस्थापनासाठी जबाबदार आहेत. IOFS अधिकार्‍यांनी केलेल्या प्रमुख कार्यांमध्ये प्रकल्प व्यवस्थापन, उत्पादन विकास आणि संशोधन, गुणवत्ता नियंत्रण, साहित्य व्यवस्थापन, पुरवठा व्यवस्थापन, उत्पादन नियंत्रण आणि नियोजन, औद्योगिक सुरक्षा, कर्मचारी व्यवस्थापन, कामगार कल्याण, औद्योगिक संबंध, निवासी इमारतींची देखभाल आणि व्यवस्थापन यांचा समावेश होतो.

इस्टेट आणि इतर विविध कार्ये पार पाडताना, IOFS अधिकारी संरक्षण मंत्रालयाच्या अंतर्गत अनेक संशोधन आणि विकास संस्था, शैक्षणिक संस्था, गुणवत्ता नियंत्रण संस्था, सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम, व्यापार आणि औद्योगिक संस्था यांच्याशी मोठ्या प्रमाणावर सहकार्य करतात.

आयओएफएस अधिकार्‍यांच्या भरतीची प्रक्रिया संघ लोकसेवा आयोगामार्फत पार पाडली जाते, तर नागपुरातील राष्ट्रीय संरक्षण उत्पादन अकादमी या अधिकार्‍यांना सार्वजनिक प्रशासन, व्यवस्थापन, तंत्रज्ञान री-ओरिएंटेशन आणि इंडक्शन अभ्यासक्रमांच्या रूपात प्रशिक्षण देते.

भारतातील आयुध कारखान्यांची यादी

कॉर्डिएट फॅक्टरी, अरुवंकडू
दारूगोळा कारखाना खडकी, पुणे
आयुध निर्माणी, कानपूर

फील्ड गन फॅक्टरी, कानपूर
ऑर्डनन्स फॅक्टरी डमडम, कोलकाता
इंजिन फॅक्टरी आवडी, चेन्नई

ऑर्डनन्स फॅक्टरी, बोलंगीर
आयुध निर्माणी, भुसावळ
आयुध निर्माणी, चंद्रपूर

आयुध निर्माणी अंबरनाथ, मुंबई
ऑर्डनन्स फॅक्टरी, डेहराडून
आयुध निर्माणी, भंडारा

ऑर्डनन्स फॅक्टरी देहू रोड, पुणे
गन कॅरेज फॅक्टरी, जबलपूर
आयुध निर्माणी, इटारसी

गन अँड शेल फॅक्टरी, कोलकाता
ऑर्डनन्स फॅक्टरी, कटनी
ग्रे आयर्न फाउंड्री, जबलपूर

ऑर्डनन्स फॅक्टरी खमारिया, जबलपूर
उच्च स्फोटकांचा कारखाना, पुणे
आयुध निर्माणी, मेडक

धातू आणि पोलाद कारखाना, कोलकाता
आयुध निर्माणी प्रकल्प, कोरवा
अवजड वाहन कारखाना, चेन्नई

आयुध निर्माणी प्रकल्प, नालंदा
आयुध उपकरण कारखाना, हजरतपूर
आयुध निर्माणी, मुरादनगर

मशीन टूल्स प्रोटोटाइप फॅक्टरी, मुंबई
ऑर्डनन्स फॅक्टरी, तिरुचिरापल्ली
ऑर्डनन्स केबल फॅक्टरी, चंदीगड

ऑप्टो इलेक्ट्रॉनिक्स फॅक्टरी, डेहराडून
हेवी अलॉय पेनिट्रेटर प्रोजेक्ट, तिरुचिरापल्ली
आयुध निर्माणी, वरणगाव

ऑर्डनन्स क्लोदिंग फॅक्टरी, आवडी, चेन्नई
ऑर्डनन्स पॅराशूट फॅक्टरी, कानपूर
ऑर्डनन्स इक्विपमेंट फॅक्टरी, कानपूर

लहान शस्त्र कारखाना, कानपूर
आयुध निर्माणी अंबाझरी, नागपूर
रायफल फॅक्टरी ईशापूर, कोलकाता

ऑर्डनन्स क्लोदिंग फॅक्टरी, शाहजहानपूर
वाहन कारखाना जबलपूर

आयुध प्रशिक्षण संस्थांची यादी

ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग, अंबाघरी नागपूर

राष्ट्रीय संरक्षण उत्पादन अकादमी नागपूर
ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग आवडी, चेन्नई
ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग खमारिया, जबलपूर

ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग मेडक
ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग अंबरनाथ, मुंबई
ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग डेहराडून

ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग कानपूर
ऑर्डनन्स फॅक्टरीज इन्स्टिट्यूट ऑफ लर्निंग ईशापूर, कोलकाता

ऑर्डनन्स प्रादेशिक विपणन केंद्राची यादी

प्रादेशिक विपणन केंद्र, दिल्ली

प्रादेशिक विपणन केंद्र आवडी, चेन्नई
प्रादेशिक विपणन केंद्र, पुणे

ऑर्डनन्स रिजनल कंट्रोलर ऑफ सेफ्टीची यादी

क्षेत्रीय सुरक्षा नियंत्रक, कानपूर

सुरक्षा आवादीचे क्षेत्रीय नियंत्रक, चेन्नई
विभागीय सुरक्षा नियंत्रक, पुणे
विभागीय सुरक्षा नियंत्रक अंबाझरी, नागपूर

निष्कर्ष

भारताच्या सशस्त्र दलांच्या विकासात आयुध निर्माणी मंडळाची महत्त्वाची भूमिका आहे त्यामुळे आयुध निर्माण दिनाला महत्त्व दिले पाहिजे. संस्था केवळ विविध सशस्त्र दलांना शस्त्रे पुरवतेच असे नाही तर ग्राहकांच्या इतर इच्छा देखील पूर्ण करते ज्यात राज्य पोलीस दल आणि केंद्रीय निमलष्करी दल यांचा समावेश आहे दारुगोळा, शस्त्रे, खाण संरक्षित वाहने, बुलेट प्रूफ वाहने, कपडे इ. दले यांचा समावेश आहे. ऑर्डनन्स फॅक्टरी डे संपूर्ण भारतात ऑर्डनन्स बोर्डाच्या साराबद्दल सामान्य जागरूकतेचे ज्ञान प्रदान करतो. सामान्य लोकांचे देखील भव्य समारंभात स्वागत केले जाते जेथे ते प्रदर्शन, परेड इत्यादी पाहू शकतात.